Fotoshoppen onder druk

Volgens een studie van Harvard is... Een onderzoek van het Karolinska Instituut wees uit... Amerikaanse wetenschappers hebben bewijs dat... Studies zijn een waarborg voor waarheid, maar de toverwoorden van de wetenschap maken ons blind voor leugens.

Ik heb mogelijk een carrière verwoest, zei journalist Peter Aldhous me onlangs zonder leedvermaak. Hij werkt voor het wetenschapsmagazine New Scientist en vond in 2006 fouten in een studie van 'onze' Catherine Verfaillie, hoofd van het Stamcelinstituut van de K.U.Leuven. Begin oktober concludeerde een panel van de University of Minnesota, waar prof. Verfaillie tot 2004 het stamcellab leidde, dat er fraude was gepleegd door een van haar medewerksters, Morayma Reyes. Zij had afbeeldingen van experimenten gefotoshopt. Zoek zelf de verschillen. Figuren of tabellen die dubbel worden gebruikt terwijl ze andere proeven beschrijven, is een vaak voorkomende vorm van vervalsing.  

Verfaillie werd alleen een gebrek aan supervisie en training verweten. Zij rekent het zichzelf wel zwaar aan dat ze haar beloftevolle medewerkster te veel vertrouwde en onvoldoende toezicht hield. 'Dat het vertrouwen beschaamd is, maakt me erg onzeker', reageerde ze in De Standaard. De zaak haalde de wereldpers en overschaduwt jammer genoeg haar werk.  

Dit is echter heel klein bier vergeleken met wat de Zuid-Koreaanse stamcelpionier Hwang Woo-Suk uitvrat. In 2005 donderde hij van zijn voetstuk toen bleek dat de eicellen voor een onderzoek onder meer van zijn eigen medewerksters kwamen. Ook de resultaten bleken vervalst en in de publicatie waren dezelfde afbeeldingen gebruikt voor verschillende experimenten. Hwang who sucks. Hij houdt zich vandaag gedeisd en helpt een Californisch bedrijf honden van rijke baasjes te klonen. Ook een kopietje van Trakr, de detectiehond die de laatste overlevende van het World Trade Center vanonder het puin hielp, is gepland.  

John Darsee, Luk Van Parijs, Elias Alsabti, ... op Wikipedia vind je een schandpaal van erge en minder erge gevallen van fraude in de wetenschap. De eerste vraag is: wat brengt een wetenschapper ertoe zulke grote risico's te nemen? Publish or perish, publiceer of verdwijn, hoor je dan vaak. Een wetenschapper moet in vakbladen publiceren om naam te maken in zijn discipline en om subsidies te krijgen voor verder onderzoek. Ook het eergevoel speelt mee. Niets menselijks is een wetenschapper vreemd. En op het gebied van volwassen stamcellen, de specialiteit van Verfaillie, was er zelfs politieke druk. Haar ontdekking dat stamcellen uit het beenmerg konden uitgroeien tot verschillende weefsels was een godsgeschenk voor Bush en pro-life-aanhangers omdat dan geen embryo's moeten worden vernietigd.  

De vervalste afbeeldingen gingen door de handen van peer-reviewers, vakgenoten die de papers goedkeuren voor publicatie in een gespecialiseerd tijdschrift. Blijkbaar is het cruciale controlesysteem niet waterdicht. Peer-reviewers zijn vanzelfsprekend ook maar mensen, met weinig tijd, en maar één paar ogen. Het is vaak onmogelijk om alle voorgaande papers met de loep te onderzoeken en te vergelijken met wat voor hen ligt. En eisen dat ze dat wel doen zou de wetenschappelijke vooruitgang wellicht nodeloos vertragen. Maar het is wel de hoogste tijd dat de technologie een handje helpt. Sommige vakbladen doen het al: ze schakelen een forensic editor in die de afbeeldingen in papers screent op manipulatie. Een gefotoshopt beeld valt dan door de mand. Ook voor de copycats onder wetenschappers - afschrijven of zichzelf herhalen ter bevordering van de lijst publicaties - is er een softwareprogramma dat hen verklikt. Stoute gedachte: zou je, met wat creativiteit en geluk, een totaal verzonnen wetenschappelijk onderzoek voorbij de peer-review en in alle media krijgen? Dat is al gebeurd. In 2005 lieten drie informatici het programma SCIgen volautomatisch nonsens produceren en in de geijkte vorm van een artikel gieten. Op basis van die goed uitziende onzin (met figuren, citaten en tabellen) werden ze toegelaten op een congres over informatica. Tien jaar daarvoor slaagde de fysica-professor Alan Sokal erin een compleet verzonnen artikel te publiceren in een toonaangevend tijdschrift voor culturele studies. Hij wou met die valstrik het peer-reviewsysteem bij vaktijdschriften aanklagen.  
Maar alle gekheid op een stokje: hoeveel onopgemerkte frauduleuze studies zijn er nog out there? Het is goed als journalisten, zoals Peter Aldhous en zijn kompaan Eugenie Samuel Reich, wetenschappelijke papers uitkammen. Zo zouden er meer moeten zijn. Maar hoeveel journalisten kunnen zoveel vakjargon aan? Hoeveel redacteurs krijgen er de tijd voor, zeker nu op redacties stevig wordt gesnoeid in het schrijvend personeel? En geef toe: we vertrouwen het toch snel als iets in Nature, Science of British Medical Journal staat?  

De fraude in het voormalige lab van Verfaillie, van wie de wetenschappelijke ontdekkingen evenwel overeind blijven, brengt ons weer met beide voeten op de grond. Wetenschap is niet gelijk aan waarheid. Sowieso niet. Het is een voortdurend proces van stellen en weerleggen. Het is altijd een voorlopige waarheid. Maar zelfs voorlopige waarheden steunen op de deontologie van onderzoekers. En voor hen mag dit geval best een waarschuwing zijn zich onder druk niet te laten verleiden tot gepruts. Als wetenschappers niet meer te vertrouwen zijn, spat de motor van de vooruitgang uiteen.